[2] Ly ly nguyên thượng thả: Cỏ mọc xanh um trên cánh đồng
Nguyên tác: Cổ nguyên thảo tống biệt – Bạch Cư Dị:
Ly ly nguyên thượng thảo
Nhất tuế nhất khô vinh
Dã hoả thiêu bất tận
Xuân phong xuy hựu sinh
Viễn phương xâm cổ đạo
Tình thuý tiếp hoang thành
Hựu tống vương tôn khứ
Thê thê mãn biệt tình
Xuân miên bất giác hiểu: Giấc xuân (say nồng) không hay trời sáng:
Nguyên tác: Xuân hiểu – Mạnh Hạo Nhiên:
Xuân miên bất giác hiểu
Xứ xứ văn đề điểu
Dạ lai phong vũ thanh
Hoa lạc tri đa thiểu
[3] Khảo chứng đầu tiên về tình sử của viễn cổ thần
[4] Nguyên tác là Thiển Thiển, nhưng mình thích chữ Thiển nhi hơn
[5] Đoạn tụ chi phích: Câu này được bắt nguồn từ mối tình “đoạn tụ” giữa Hán Ai Đế và Đổng Hiền.
Đổng Hiền là nhân vật chính trong câu chuyện “tình yêu cắt áo” của Hán Ai Đế rất nổi tiếng. Ai Đế vì Đổng Hiền đã cam tâm tình nguyện bỏ đi không ít những người đẹp trong hoàng cung để sủng ái một mình ông ta, thậm chí còn muốn đem giang sơn nhường lại cho ông ta. Mối tình giữa họ trở thành hình mẫu cho những người đồng tính luyến ái ở đời sau.
Đổng Hiền tự là Thánh Khanh người vùng Vân Dương. Cha là Đổng Cung từng làm đến chức ngự sử. Vào thời đó, Đổng Hiền còn là một người hầu bên cạnh thái tử. Ban đầu, Đổng Hiền không được chú ý nhiều. Cho đến một hôm, Đổng Hiền đang làm việc trong cung, đúng lúc dừng lại ở trước điện thì Ai Đế, khi đó đã là hoàng đế nhìn thấy. Chỉ nhìn một cái, Ai Đế đã phát hiện, dường như mấy năm không gặp vì Đổng Hiền đã trưởng thành và tuấn tú hẳn lên và đem so với những cung nữ phấn sáp trong lục viện còn kiều diễm hơn. Ai Đế không cầm được sự vui mừng lịnh cho Đổng Hiền theo sau mình hầu hạ. Từ đó Ai Đế đối với Đổng Hiền ngày càng sủng ái hơn. Ngồi cùng xe, ngủ cùng giường, làm gì cũng không rời xa Đổng Hiền. Ông ta còn phong cho Đổng Hiền làm Hoàng Môn Lang, bắt Đổng Hiền lúc nào cũng phải ở bên cạnh mình. Cha của Đổng Hiền là Đổng Cung cũng được thăng lên Bá Lăng Lệnh rồi Quang Lộc đại phu.
Theo sử sách còn ghi chép lại, Đổng Hiền không chỉ có khuôn mặt giống mỹ nữ mà từ ngôn ngữ cử chỉ đều giống phụ nữ, “tính tình dịu dàng”, “giỏi quyến rũ”. Vì vậy Ai Đế ngày càng súng ái Đổng Hiền hơn. Có một lần ngủ trưa, Đổng Hiền gối lên cánh tay áo của Ai Đế mà ngủ. Ai Đế muốn quay người nhưng cũng không muốn làm tỉnh giấc của Đổng Hiền nên lấy kiếm cắt đứt cánh tay áo của mình. Người đời sau gọi mối tình đồng tính là “mối tình cắt tay áo” cũng là có nguồn gốc là điển cố này.
Sau sự kiện đó, Đổng Hiền biết rằng hoàng đế có lòng yêu thương mình thật sự nên vô cùng cảm động. Nhưng để tránh những sự việc như vậy tái diễn, ông ta tổ chức một cuộc cải cách y phục trong hoàng cung. Ông ta là người đi đầu trong việc mặc loại y phục tay bó tà ngắn, vừa hoạt động thuận lợi, dễ dàng không giống tập quán trang phục của triều Hán về trước, lấy việc mặc áo lót rộng và ống tay dài làm đẹp. Cách cải cách này của Đổng Hiền trở thành một trào lưu trong hoàng cung. Các cung nữ phi tần đều tranh nhau học theo cách mặc của ông ta, cắt ống tay áo mặc một bộ đồ giản tiện và cho đó là mốt thời thượng.
Để biểu hiện sự sủng ái của mình đối với Đổng Hiền, Ai Đế còn phong Đổng Cung là đại thần là một chức quan chuyên lo gỗ đá cho các công trình xây dựng. Ai Đế còn lịnh cho Đổng Cung xây dựng cho Đổng Hiền một tư dinh mới thật tráng lệ, quy mô vượt hơn hẳn các vị đại thần. Những ngọc lạ châu quý trong cung đều để cho Đổng Hiền tự chọn lấy, thậm chí nhiều đồ dùng của vua như giày, quần áo và xe ngựa đều dùng chung với Đổng Hiền. Vợ và em của Đổng Hiền nhiều lần được ban thưởng mà không rõ lý do vì sao.
[6] Câu gốc là: Huynh đệ như tay chân, thê thiếρ như quần áo. Tác giả cố tình chế lại như thế
[7] Nguyên văn: y đái tiệm khoan chung bất hối, vi y tiêu đắc nhân tiều tụy
[8] Phỏng dịch: trời đất lâu bền rồi cũng tận, thù hận bao lâu vẫn liên miên
[9] Hải đường xuân thụy: hải đường ngủ đêm xuân
[10] 4 câu đầu trong bài “Đông Quân” của Khuất Nguyên:
Ðôn (thôn) tương xuất hề Ðông phương
Chiếu ngô hạm hề phù tang
Phủ dư mã hề an khu
Dạ hiệu hiệu (kiểu kiểu) hề ký minh
Bửu Cầm, Tập san Sử Ðịa số 25, thg 1-3/1973, trg 49-80 dịch:
Vừng hồng xuất hiện Ðông phương
Tỏa bầu ánh sáng phù tang chói ngời
Ngựa thuần rong ruổi một hơi
Màn đêm tan biến mặt trời quang minh
[11] Tương truyền lục đạo luân hồi gồm:
1. Thiên (Tiên)
2. A-Tu-La (Thần)
3. Nhân (người)
4. Địa ngục
5. Ngạ quỉ (ma đói)
6. Súc sanh (thú vật)
[12] Chúc Âm: còn gọi là Chúc Long, một trong những sáng thế thần của Trung Quốc, ngang hàng Nữ Oa, đầu người thân rắn. Trong Tru tiên truyện cũng từng nhắc tới 4 loại thần thú thời thượng cổ, trong đó có Chúc Long: Quỳ Ngưu-Chúc Long-Thao Thiết-Hoàng Điểu.
[13] Nương nương khang: từ hiện đại là gay, pê đê, bóng lộ…
[14] Nguyên tác từ bài Ðề Tích Sở Kiến Xứ của Thôi Hộ:
Khứ niên kim nhật thử môn trung,
Nhân diện đào hoa tương ánh hồng.
Nhân diện bất tri hà xứ khứ.
Ðào hoa y cựu tiếu đông phong.
[15] Công Dã Tràng: chính là bạn Dã Tràng trong câu ca dao: ” Dã Tràng xe cát bể Đông – Nhọc nhằn mà chẳng nên công cán gì”
[16] Vọng văn vấn thiết: phép xem bệnh thời xưa gồm bốn phương pháp: nhìn, nghe, hỏi, sờ.
[17] Thơ Lý Tần: Bài Độ Hán giang:
Lĩnh ngoại âm thư tuyệt
Kinh đông phục lập xuân
Cận hương tình cánh khiếρ
Bất cảm vấn lai nhân!
Dịch thơ ( không rõ):
Tin thư ngoài lĩnh dứt
Đông hết xuân lại sang
Gần quê càng kinh khiếρ
Chẳng dám hỏi người làng.
[18] Phát ra từ tình , dừng lại ở lễ
[19] Hàn Tuyên tử: là cụ tổ sáu đời của Hàn Cảnh hầu, vua nước Hàn ( 1 trong 7 nước thời Chiến Quốc).
[20] Nguyên văn:
Mễ dã quý, du dã quý, liễu gia sinh liễu cá tiểu tàn phế.
Tiền thế tác nghiệt kim thế thường, thiên đạo luân hồi một thương lượng.
Túng nhiên thần đồng thức tự đa
Nhất cá tàn phế năng như hà.
[21] Mây đen ùn ùn kéo tới thành, tất thành sẽ bị diệt. (Trích từ câu thơ: Sơn vũ du͙c lai phong mãn lộ, hắc vân áp thành thành du͙c tồi. )
[22] Nhất tiễn song điêu: một tên trúng hai con chim. Chỉ một hành động có thể đạt được hai mục tiêu liền.
[23] Ai binh tất thắng: binh lính đau thương tất dồn hết căm thù vào chiến đấu, tất sẽ chiến thắng.
[24] Hôi phi yên diệt: tan thành tro bụi.
[25] Van niệm câu diệt: Không còn mơ tưởng tới bất kỳ điều gì nữa.